Odpowiedzialność prawna personelu medycznego a forma zatrudnienia

Zakres odpowiedzialności prawnej personelu medycznego zatrudnionego w placówkach ochrony zdrowia w pewnym stopniu uzależniony jest od organizacyjno-prawnej formy zatrudnienia. Oznacza to, że inny jest zakres odpowiedzialności prawnej personelu medycznego zatrudnionego w podmiocie leczniczym na podstawie umowy cywilnoprawnej, a nieco inny jest zakres odpowiedzialności prawnej osób działających z ramienia podmiotu leczniczego.

Personel medyczny zatrudniony w placówce ochrony zdrowia i realizujący działalność tego podmiotu, podlega kierownictwu placówki. Równocześnie kierownictwo tego podmiotu reprezentuje go na zewnątrz, kieruje nim oraz zatrudnionymi osobami. Niemniej jednak ani forma zatrudnienia personelu medycznego ani podmiotowość prawna podmiotu leczniczego nie powinny być traktowane jako czynniki, które w sposób jednoznaczny czy całkowity determinują odpowiedzialność personelu medycznego. Wynika to z faktu, że wspomniana odpowiedzialność ma także inne podstawy prawne.

Pojęcie odpowiedzialności
Odpowiedzialność jest właściwością ludzkiego postępowania, która polega na możności lub gotowości ponoszenia konsekwencji własnego postępowania. Działalność systemu ochrony zdrowia powiązana jest w sposób ścisły z ryzykiem, co z kolei może stanowić podstawę do ponoszenia odpowiedzialności prawnej zarówno przez podmioty lecznicze jak i przez personel medyczny. Personel medyczny w związku z wykonywanym zawodem podlegają różnym rodzajom odpowiedzialności prawnej, na które składają się odpowiedzialność zawodowa, odpowiedzialność cywilna oraz odpowiedzialność karna.

Odpowiedzialność pracownicza
Zasady odpowiedzialności pracowniczej zostały określone w Kodeksie pracy, przy czym odnoszą się one tylko do tych pracowników ochrony zdrowia, które mają prawny status pracy. Jak wskazano w k.p. pracownikiem jest wyłącznie osoba, która została zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania czy spółdzielczej umowy o pracę. W odniesieniu do osób będących pracownikami w rozumieniu k.p. istnieje możliwość wyróżnienia dwóch zasadniczych rodzajów odpowiedzialności zawodowej (pracowniczej), czyli odpowiedzialność porządkowa oraz odpowiedzialność materialna.
Odpowiedzialność porządkowa stanowi swoistą konsekwencję zobowiązania się pracownika do przestrzegania obowiązków, które wynikają z posiadanego przez niego stosunku pracy. W tym przypadku niewywiązanie się z obowiązków pracowniczych może nieść ze sobą kary w postaci upomnienia lub nagany. Nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów może skutkować także nałożeniem na niego kary finansowej. W przepisach prawa wskazuje się także, iż wspomniana kara nie może zostać zastosowana po upływie dwóch tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego oraz po upływie trzech miesięcy od dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia.
W sytuacjach rozstrzygania o szkodach na pacjencie oraz mieniu pracodawcy szczególne znaczenie ma odpowiedzialność materialna personelu medycznego jako pracowników. Wskazuje się, że jeśli pracownik wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną. Rzeczona odpowiedzialność egzekwowana jest przez pracownika w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i jedynie za zaniechanie, z którego wynikła szkoda. Równocześnie wskazuje się, że przyczynienie się pracodawcy lub poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody powoduje zmniejszenie zakresu odpowiedzialności pracownika i równocześnie wysokość powstałej szkody. Dodatkowo ustawodawca wskazuje, że w razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody, adekwatną do przyczynienia się do niej oraz stopnia winy, a jeśli jest to niemożliwe do ustalenia, wszyscy pracownicy, którzy przyczynili się do wyrządzenia szkody na rzecz pracodawcy odpowiadają w równych częściach.
W przytaczanych powyżej sytuacjach pracodawca ma prawo do odszkodowania od pracownika, a jego wysokość ustala się w wysokości wyrządzonej szkody. Równocześnie ustawodawca wskazał, że wysokość tego odszkodowania nie może przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
W nawiązaniu do powyższego wskazuje się, że w przypadku personelu medycznego zatrudnionego w podmiocie leczniczym na podstawie umowy o pracę, co do zasady, odpowiedzialność za wyrządzoną pacjentowi szkodę, wynikającą przez działania lub zaniechanie działania w ramach obowiązków pracowniczych, ponosić będzie pracodawca. Oznacza to, że głównym ryzykiem dla pracownika zatrudnionego w podmiocie leczniczym w oparciu o umowę o pracę jest odpowiedzialność wobec pracodawcy. Równocześnie w prawie zapisane zostało ograniczenie wysokości odszkodowania wobec pracodawcy. Należy jednak podkreślić w tym miejscu, że ograniczenie wysokości odszkodowania, dotyczy wyłącznie przypadków, w których do wyrządzenia szkody doszło nieumyślnie. Natomiast w sytuacjach, w których pracownik podmiotu leczniczego wyrządził szkodę umyślnie, wówczas jest zobowiązany do jej naprawienia w pełnej wartości, nawet jeśli przekracza ona trzykrotność miesięcznego wynagrodzenia tego pracownika.

Odpowiedzialność osoby zatrudnionej w oparciu o umowę cywilnoprawną
Popularną formą zatrudniania personelu medycznego w podmiotach leczniczych jest umowa cywilnoprawna, określana potocznie mianem „kontraktu”. Możliwość zawierania tego rodzaju umów reguluje Kodeks cywilny. W ramach funkcjonowania systemu ochrony zdrowia najczęściej zawieranymi umowami o tym charakterze są umowa zlecenia oraz należąca do umów nienazwanych, umowa o świadczenie usług, przy czym treść tej drugiej nie jest regulowana zapisami k.c., co wiąże się z dużą dowolnością oraz istotnymi różnicami w zapisach treści tych umów. Odpowiedzialność personelu medycznego zatrudnionego w ramach kontraktów jest znacznie bardziej skomplikowana niż odpowiedzialność w przypadku personelu zatrudnionego w oparciu o umowę o pracę. Bezspornie jest ona zdecydowanie mniej korzystna niż w przypadku osób zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę. Odpowiedzialność przedmiotowa powinna być rozpatrywana w dwóch zasadniczych aspektach: odpowiedzialności personelu medycznego, szczególnie lekarza wobec podmiotu leczniczego oraz odpowiedzialności tego personelu wobec pacjenta.
W treść umowy cywilnoprawnej zawieranej pomiędzy podmiotem leczniczym a osobą wykonującą zawód medyczny, której przedmiotem jest udzielanie świadczeń zdrowotnych, powinny zostać włączone zapisy lub postanowienia dotyczące odpowiedzialności prawnej obu stron. Niezwykle istotnym elementem tego rodzaju umów są regulacje dotyczące zasad odpowiedzialności personelu względem podmiotu leczniczego z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiedzialność tego rodzaju określana jest w doktrynie mianem odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c.). W myśl tego przepisu dłużnik zobowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Przytoczony przepis stanowi równocześnie dla wierzyciela podstawę prawną do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym, którego treść wyznacza obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej wierzycielowi przez dłużnika, którym w tym przepadku będzie osoba wykonująca zawód medyczny. Równocześnie dłużnik ponosi odpowiedzialność dopiero w chwili, w której wierzyciel udowodni, że na skutek nienależytego wykonania umowy poniósł szkodę, która pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z nienależytym wykonaniem umowy.
Przyjmuje się również, że odpowiedzialność podmiotu leczniczego oraz personelu medycznego zatrudnionego w tym podmiocie w ramach kontraktu za szkody wyrządzone przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych jest solidarna, co podkreślane jest dodatkowo zapisami art. 27 ust. 7 ustawy o działalności leczniczej. W takiej sytuacji wyłączona jest możliwość zmiany tej zasady na drodze umowy pomiędzy podmiotem a pracownikiem kontraktowym. Pracownik medyczny zatrudniony w ramach kontraktu za wyrządzone pacjentowi szkody może ponosić także odpowiedzialność na podstawie art. 415 k.c. (odpowiedzialność deliktowa), jeśli w danej sprawie zajdą łącznie następujące przesłanki: wystąpi zdarzenie wywołujące szkodę, wystąpi szkoda oraz zaistnieje związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zdarzeniem wywołującym szkodę a szkodą.
Należy w tym miejscu podkreślić również, że w prawie cywilnym obowiązuje zasada pełnego odszkodowania, a jego zakres obejmuje zarówno faktycznie poniesioną stratę jak i korzyść, którą poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby szkoda nie została wyrządzona. Równocześnie w umowach cywilnoprawnych, poza umowami zawartymi na podstawie art. 27 ustawy o działalności leczniczej, istnieje możliwość modyfikacji zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej personelu medycznego – tak jego zawężenie jak i rozszerzenie, na drodze enumeratywnego oznaczenia okoliczności, za które pracownik będzie odpowiadał lub nie będzie odpowiadał.

Piśmiennictwo

1. Stychlerz A, Rodzaje odpowiedzialności cywilnej lekarza POZ a forma wykonywania zawodu, Forum Medycyny Rodzinnej 2009, 3(2): 158-160.
2. Paszkowska M, Odpowiedzialność prawna „etatowca” i „kontraktowca”, Medium [dostęp on-line 27.06.2018].
3. Karlikowski D, Odpowiedzialność cywilna placówki medycznej a odpowiedzialność cywilna lekarza – zarys problemu w kontekście analizy przypadku, Rozprawy Ubezpieczeniowe 2015; 18(1).
4. Kubiak R, Prawo medyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010.
5. Bączyk-Rozwadowska K, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przy leczeniu, „Dom Organizatora”, Toruń 2007.
6. Filar M, Krześ S, Odpowiedzialność lekarzy i zakładów opieki zdrowotnej, LexisNexis, Warszawa 2004.

Dr n.med., mgr prawa Anna Rej-Kietla